محمد بن عبدالله حاکم نیشابوری (به عربی: أبو عبدالله مُحَمّد بن عبدالله الحاکم النَیسابوری) معروف به الحاکم نیشابوری و ابن البیّع، از دانشمندان سنی مذهب مسلمان، پیشوای علم حدیث، قاضی، مورخ و از یارانِ صحاح سته در سده چهارم و پنجم قمری بوده‌است. غالباً وی را امام المحدثین و محدث الخراسان نامیده‌اند. او در عصر سامانیان به هنگام وزارت عتبی در سال ۳۵۹ مدتی قاضی و حاکم نسا یا نیشابور را بر عهده داشته ازینرو به الحاکم نیشابوری معروف شد. عنوان ابن البیّع (یعنی واسطه گر میان بازرگانان) به خاطر پیشه نیاکانش بر وی نهادند.[۲]
نام، نسب و لقب ها
نام او محمد و نام پدرش عبدالله بوده.کنیه اش ابوعبدالله است؛ ابوعبدالله محمّد بن عبدالله
القاب:امام المحدثین، محدث الخراسان
انساب [۳]:الضبّی، الطهمانی، النیسابوری، الحافظ، الحاکم، ابن البیع
زندگی
او از سنّ ۹سالگی [در سال ۳۳۰ق] و تحت نظر پدر و دایی‌اش شروع به سماع حدیث کرد و از سنّ ۱۶سالگی نوشتن را شروع کرد[۳۳۷ق]. در ۲۰ سالگی در سفری به عراق برای شنیدن حدیث رفت و پس از بجای آوردن حج، به خراسان و ماوراءالنهر بازگشت و در نیشابور ساکن شد.
در زمان دولت سامانیان و در سال ۳۵۹ق به قضاوت شهر نساء منسوب شد و نیز پس از مدتی قضاوت جرجان(گرگان امروزی) را به او پیشنهاد کردند که این سمت را نپذیرفت. در همان روزها به عنوان سفیر دولت سامانی به دربار آل‌بویه رفت‌وآمد داشت و در کارهای سیاسی، قضایی و اجتماعی فعّال بود. حاکم سرانجام پس از ۸۴سال زندگی -که بیشتر در پیِ دانش جوئی و نوشتن بوده است-در صفر سال ۴۰۵ هجری قمری درگذشت و در نیشابور به خاک سپرده شد.
استادان وی
در زمان حاکم، نیشابور یکی از بزرگترین مدارس حدیثی جهان اسلام به شمار می‌رفته است و همچنین به دلیل سفرهای علمی حاکم، در کتاب های تاریخ و سرگذشت نامه ها تعداد استادان وی را بیش از ۱۰۰۰تن ذکرکرده‌اند.[۴]
در علم حدیث
پدر و دایی اش، محمد بن یعقوب الأصم، ابوبکر النجاد، محمد بن یعقوب الشیبانی ابن الأخرم، محمد بن عبدالله بن أحمد الصفار، ابوسهل بن زیاد، محمد بن صالح بن هانئ، ابوالنضر محمد بن محمد الفقیه، ابوحامد أحمدبن علی بن حسنویه، محمد بن علی المذکر، عبدالباقی بن قانع، ابوبکر أحمد بن إسحاق الصبغی، ابوعلی الحسین بن علی النیسابوری الحافظ، علی بن عبدالله الحکیمی، إسماعیل بن محمد الرازی، محمد بن القاسم العتکی، ابوجعفر محمد بن محمد بن عبدالله البغدادی الجمال، محمد بن المؤمل الماسرجسی، ابوجعفر محمد بن أحمد بن سعید الرازی صاحب ابن وأره، محمد بن أحمد بن محبوب محدث مرو، القاسم بن القاسم السیاری، أحمد بن محمد بن عبدوس العنزی، محمد بن أحمد الشعیبی الفقیه، إسماعیل بن محمد بن الشعرانی، ابوأحمد بکر بن محمد المروزی الصیرفی، حاجب بن أحمد الطوسی، علی بن حمشاد العدل، ابوعمرو عثمان بن أحمد الدقاق البغدادی، الحسین بن الحسن الطوسی، الحسن بن یعقوب البخاری، عبدالله بن درستویه، عبدالرحمن بن حمدان الجلاب شیخ همذان، علی بن محمد بن محمد بن عقبه الشیبانی، محمد بن حاتم خزیمه الکشی، محمد بن أحمد بن بالویه الجلاب، ابوعمرو ابن السمّاک، دعلج بن أحمد، ابوالعباس المحبوب، ابوجعفر بن عبید الحافظ الهمدانی، ابویحیی نافله عبدالله بن یزید المقری، ابواسحاق بن فرأس‌المالکی، ابوسهل محمد بن سلیمان الحنفی .
اﯾﺸـﺎن در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﻀـﻌﯿﻒ راوی ﻓﻌﺎل ﺑﻮده.ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﻋﺒـﺪاﻟﺮزاق ﺑﻦ ﻫﻤﺎم کﻪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ راوﯾﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻫﺴﺖ را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻻﯾﺤﺘﺠﺞ ﺑﻪ[۵]
در علم قرائت
علی‌ابن الإمام، محمد بن ابو منصور الصرام، ابوعلی بن النقار(مقرئ کوفه)، ابوعیسی بکار(مقرئ بغداد).
در فقه اسلامی
ابوعلی بن ابوهریره، ابوالولید حسان بن محمد، ابوسهل الصعلوکی
مرگ
الحاکم در روز چهارشنبه سوم (۵)یا هشتم (۶)صفر سال ۴۰۵ در نیشابور در حالی که از حمام بیرون آمده بود و هنوز لنگ حمام را از خود باز نکرده بود تا جامعه بپوشد به سکته درگذشت. او را در نیشابور به خاک سپردند و قاضی ابوبکر حیری یکی از مشاهیر زهاد و علمای عصر بر او نماز گذارد.[۶]
آثار
آثار او به زبان عربی است.
- المستدرک علی الصحیحین:
معروف ترین اثر حاکم است. این کتاب
مجموعه ای از احادیث است که
با وجود تطابق با معیارهای دو پیشوای علم حدیث؛
محمد بن اسماعیل بخاری و مسلم بن حجاج قشیری
نیشابوری، اما آن دو این احادیث را جمع آوری و ارائه نداده اند!
- تاریخ النیسابوریین .
- معرفه علوم الحدیث یا معرفه اصول الحدیث .[۷]
- الاربعین
- الاکلیل
- المدخل الی الصحیح
- امالی العشّیات
- تسمیه من اخرجهم البخاری و مسلم
- سئوالات الحاکم للدّار قطنی
- سئوالات السجزی للحاکم
- علل الحدیث
- فضایل شافعی
- فضایل فاطمه الزهرا
- کتاب الضعفاء
- مدخل الی الاکلیل
- معجم الشیوخ
- مُزَکّی الاخبار
پا نویس
- گروهی وی را از اعراب می دانند.امااین مسئله به اثبات نرسیده و الحاکم به هیچ یک از خاندان های عرب مهاجر به خراسان و نیشابور منسوب نیست .
- مقدمهٔ تصحیح کتاب تاریخ نیشابور از محمدرضا شفیعی کدکنی
- منظور، نام ها و القاب منسوب به وی
- البته سُبکی تعداد مشایخ حاکم را ۲۰۰۰نفر می‌داند که ۱۰۰۰تن از آنها شیوخ او در نیشابور و ۱۰۰۰تنِ دیگر شیوخ وی در دیگر نقاط بوده‌اند.
- پوسایی, سید محمد باقر. اثبات شهادت حضرت زهرا به روایت سلیم بن قیس هلالی. صفحه ۱۸: اﺻﻔﻬﺎن: ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت راﯾﺎﻧﻪ ایﻗﺎﺋﻤﯿﻪ اﺻﻔﻬﺎن, ۱۳۹۲٫
- تصحیح تاریخ نیشابور (الحاکم) از شفیعی کدکنی بخش پیش گفتار
- در قاهره به سال ۱۹۳۷ به تصحیح معظم حسین چاپ شده است.