او با دیگر مؤلفان صحاح سته معاصر بوده است. امام ترمذی از اساتید امام بخاری نیز محسوب میشود و از نظر فضل و شرف همین کافی است که امام بخاری خطاب به امام ترمذی فرمود: «ما انتفعت بک أکثر مما أنتفعت بی»؛ «آنچه من از تو بهره بردم، بیشتر از آن چیزی است که تو از من فراگرفتهای» امام ترمذی از نظر وسعت علم وحافظه نابغه بود، و به گفته خودش، در راه مکه محدثی را دیده و از او تقاضای املای حدیث کرده و پس از شنیدن چهل حدیث غریب از او و حفظ آنها همه را بدون اشتباه برای آن محدّث بازگو کرده است این حکایت سبب شده که او را مَثَل حافظه قوی بدانند.
شیوخ امام:
امام ترمذی از محضر علما و دانشمندان مشهوری کسب فیض نمود، مانند:
۱ـ امام محمد بن اسماعیل بخاری ۲ـ امام مسلم بن حجاج نیشاپوری ۳ـ امام ابوداود سیستانی ۴ـ امام اسحاق بن راهویه ۵ـ قتیبه بن سعید ۶ـ محمد بن بشار ۷ـ علی بن حجر ۸ـ سوید بن نصر ۹ـ ابو مصعب احمد بن ابی بکرزهری۱۰ـ اسماعیل بن موسی فزاری
شاگردان امام:
امام ترمذی یکی از دانشمندان و حفاظ حدیث بشمار میآید، و افراد بسیاری از محضر ایشان استفاده برده اند، که مشهورترین آنها: ۱ـ حسین بن یوسف فربری ۲ـ هیثم بن کلیب شاشی ۳ـ ابو العباس محمد بن احمد محبوبی ۴ـ مکحول بن فضل نسفی ۵ـ ابو جعفر محمد بن احمد نسفی ۶ـ حماد بن شاکر … میباشند.
تألیفات:
امام ترمذی کتابهای بسیاری در علم حدیث تألیف نمود، که مهمترین و معروفترین آنها: «جامع» یا «سنن ترمذی» میباشد. امام ترمذی درباره کتاب «جامع» میگوید: کتابم را به علمای حجاز، عراق وخراسان عرضه کردم، همه ی آنها به آن راضی شده، و آن را نیکو شمردند، وکسی که در خانه اش این کتاب وجود داشته باشد، گویا که در خانه اش پیامبری است که سخن میگوید. کتابهای دیگر امام عبارتند از: ۱ـ کتاب العلل ۲ـ کتاب التاریخ ۳ـ کتاب الشمائل ۴ـ کتاب الزهد ۵ـ کتاب الأسماء والکنی.
جامع یا سنن ترمذی:
کتاب امام ترمذی یکی از مهمتر
ین کتابهای معتبر حدیث بشمار میآید، امام ترمذی هنگامی که از تألیف کتابش فراغت یافت آن را بر علمای عصرش در حجاز، عراق، وخراسان که مهد علم و دانش بود عرضه نمود و همگی کتابش را پسندیدند. امام ترمذی در کتاب «جامع» یا «سنن» خود را فقط ملزم به روایات صحیح، نکرده؛ بلکه احادیث صحیح وحسن و ضعیف وغریب نیز آورده، و روایات معلل نیز برای بیان کردن علتش روایت کرده است. اما امام ترمذی سعی نموده که هیچ حدیثی را ذکر نکند؛ مگر این که فقیهی از فقها به آن عمل نموده باشد، و نزد علما قابل احتجاج باشد. کسی که کتاب جامع ترمذی را مطالعه نماید وسعت علم و فقه امام را در مییابد. امام ترمذی کتابش را به بهترین وجه مرتب ساخته، مذاهب فقهی علما و نحوه ی استدلال به حدیث را نیز ذکر کرده است، همچنین فواید و مسائل مربوط به جرح و تعدیل و علل نیز بیان کرده است. پاره ای از احادیث کتابش از طرف بعضی از حفاظ و ناقدین حدیث، مانند ابن جوزی و غیره مورد انتقاد شدید قرار گرفته، تا جای که حدود ۳۰ تا را موضوع دانسته اند، اما امام جلال الدین سیوطی مجدد و محدث قرن نهم هجری بشدت از آنها دفاع نموده است.
شرح جامع ترمذی:
بسیاری از علما این کتاب گهربار را شرح داده اند، برخی از این شرحها عبارتند از: ۱ـ عارضه الأحوذى فی شرح سنن الترمذى تألیف امام ابوبکر ابن العربی (متوفاى:۵۴۳هـ) ۲ـ قوت المغتذی على جامع الترمذی تألیف امام حافظ جلال الدین سیوطى (متوفاى:۹۱۱هـ)
وفات:
امام ترمذی به «ضریر» (نابینا) شهرت داشته از اینرو برخی او را نابینای مادرزاد دانسته اند ولی این ادعا با تصریح نویسندگان و آنچه از جزئیات زندگی او در دست است، منافات دارد. برخی نیز نابینایی او را به سبب گریه های فراوان و زهد و عبادت او دانسته اند. ترمذی پس از سفر به شهرهای مختلف به موطن خود بازگشت و بعد از یک عمر خدمت برای دین اسلام، در شب دوشنبه ۱۳ ماه رجب سال ۲۷۹ هجری در سن ۷۰ سالگی در شهر ترمذ به دیار باقی شتافت.
