وحدت اصل اصیل اسلامی

ـ اهمیت و ضرورت وحدت

در اسلام وحدت اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. قرآن در ضمن آن که همگان را به همگرایی و همبستگی فرا خوانده است؛ از وحدت اسلامی به عنوان نعمت یاد کرده و اختلاف را در ردیف عذاب الهی قرار داده است. «واعتصموا بحبل اللّه جمیعاً و لاتفرقوا واذکروا نعمه اللّه علیکم اذکنتم اعداءً فالّف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخواناً…» ؛ همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را برخود به یادآورید که چگونه دشمن یک دیگر بودید و او در میان شما الفت ایجاد کرد و به برکت نعمت او برادر شدید.

«قل هوالقادر علی ان یبعث علیکم عذاباً من فوقکم او من تحت ارجلکم اویلبسکم شیعاً…» ؛ بگو او قادر است عذابی از طرف بالا و یا از زیر پایتان برشما فروفرستد و یا آن که لباس تفرقه و پراکندگی برشما بپوشاند

حضرت علی کرم الله وجه نیز همبستگی را زمینه ریزش فیض الهی دانسته و وحدت رایکی از ارمغان های بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بیان کرد. همچنین او خود را شیفته و حریص ترین انسان نسبت به وحدت اسلامی دانسته و فرمود:

صلی الله علیه و سلم ولیس رجل ـ فاعلم ـ أحرص علی جماعه أمه محمد صلی الله علیه و آله و ألفتها منی، ابتغی بذلک حسن الثواب وکرم المأب…»

این نکته را بدان هیچ کس از من بر اتحاد و همبستگی امت محمد صلی الله علیه و آله حریص تر نیست که بدان ثواب می جویم و فرجام نیک می طلبم

وحدت قانون حاکم برتمام هستی است. قطرات باران با همگرایی دریاها را تشکیل می دهند. ملکول های بدن انسان با همسویی، سلامت بدن را تأمین می کنند. حیوانات مانند مورچه ها… با همگرایی از آسیب های دشمن خودشان را حفظ می کنند.

براین اساس نظام آفرینش، نظام توحید و وحدت گرایی است. به قول شاعر که سروده است:

آفرینش درس وحدت می دهد برهرعالمی	چون که بنیان جهان شد از بنای اتّحاد
رمز وحدت را بجو از قل هواللّه احد	می دهد این آیه عالم را صلای اتّحاد

اقبال لاهوری نیز گفته است:

برگ و ساز کائنات از وحدت است

اندرین عالم حیات از وحدت است

ب ـ مقصود از وحدت اسلامی

همان طوری که بیان شد، وحدت ضرورت دارد ولی در این جا این سؤال قابل طرح است که مقصود از وحدت چیست؟ اصولاً واژه «وحدت» و یا «اتّحاد» در مسایل اجتماعی در مواردی استفاده می شود که نوعی اختلاف وجود داشته باشد، تا وحدت به وجود آید و بدون هیچ گونه اختلافات اتحاد موجود بوده و نیاز به وحدت ندارد. و حال آن که در اسلام دعوت به همگرایی شده است.

از سوی دیگر برخی از اختلافات، معقول و منطقی است. چنان چه اختلافات طبیعی مانند اختلاف رنگ ها و قبیله ها لازمه آفرینش و خلقت انسان به حساب آمده است: «و من آیاته خلق السموات و الارض و اختلاف السنتکم و الوانکم ان فی ذلک لآیات للعالمین»

بنابراین معنای وحدت آن نیست که در جامعه اختلاف رنگ ها، زبان ها و… و اختلاف سلیقه ها، تضارب اندیشه و جناح بندی های سیاسی وجود نداشته باشد؛ زیرا در اسلام به انتقادهای سازنده، تضارب اندیشه و رقابت های سیاسی منطقی، سفارش شده و آن ها از اصول پذیرفته شده هستند که این عناصر معمولاً اختلاف آور می باشند.

همین طور معنای وحدت آن نیست که اقلیتهای مذهبی از عقاید خود دست برداشته و عقیده ای واحد داشته باشند و یا سنّی ها شیعه و شیعیان سنی شوند؛ بلکه مقصود از وحدت آن است که همه افراد و گروههای یک جامعه با بهره گیری از عوامل وحدت و با اتخاذ سیاست های اصولی و منطقی در قبال سیاستهای خصمانه دشمن مشترک خود، متحد بوده و از اختلافات غیر معقول پرهیز کرده و اختلافات خود را با تبادل اندیشه حل نموده و با صلح و صفا در کنار هم زندگی کنند.

ج ـ امکان وحدت

بعد از بیان اهمیت وحدت و مقصود از وحدت، این پرسش قابل طرح است: با توجه به اقلیتهای مذهبی، جناح های سیاسی و افراد متعدد با سلیقه های مختلف اصولاً اتحاد و ایجاد جامعه متحد امکان پذیر است؟ در جواب باید گفت: همان طوری که بیان شد، مقصود از وحدت آن است که همه افراد و گروه ها در ایجاد جامعه متحد همسویی کنند و این اتحاد با توجه به عوامل و مؤلفه های وحدت (که بعداً بیان خواهد شد.) امکان پذیر است.

در حوزه تعلیماتی اسلام نه تنها اتحاد در یک جامعه امکان پذیر است که حتی همبستگی پیروان همه ادیان الهی امکان دارد؛چنان چه در قرآن همه پیروان ادیان الهی به وحدت فراخوانده شده اند: «قل یااهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم الا نعبد الاّ اللّه و لا نشرک به شیئاً…»

اگر چنین همگرایی امکان پذیر نبود، معنا نداشت که خداوند همه پیروان ادیان الهی را به همگرایی و وحدت دعوت می کرد؛ زیرا جعل اصل تکلیف فرع برامکان آن است.

در قرآن یکی از وظایف انبیاء رفع اختلافات و ایجاد امت واحده بیان شده است.

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله با بهره گیری از عوامل و محورهای وحدت و مبارزه با عوامل اختلاف، توانست امت منسجم ایجاد نماید. چنان که «جان دیون پورت» می نویسد: «… محمد یک نفر عرب ساده، قبائل پراکنده کوچک و برهنه و گرسنه کشورش را مبدل به یک جامعه فشرده وبا انضباط نمود…»

«والزموا السواد الاعظم فانّ یداللّه مع الجماعه. و ایاکم و الفرقه فان الشاذّ من الناس للشیطان کما انّ الشاذّ من الغنم للذئب الا من دعا الی هذاالشّعار فاقتلوه و لوکان تحت عمامتی هذه…»

با اکثریت همداستان شوید که دست خدا همراه جماعت است؛ و از تفرقه پرهیز کنید که موجب آفت است. آن که از جمع مسلمانان به یک سو شود، بهره شیطان است، چنان که گوسفند از گله درماند، نصیب گرگ بیابان است

د ـ عوامل و محورهای وحدت

دریک جامعه با بودن گروههای سیاسی، اقلیتهای مذهبی و افراد مختلف نیاز به عوامل و حلقه های اتصالی که همه اعضای یک جامعه را مانند دانه های تسبیح باهم پیوند دهند؛ از این رو دانشمندان برای ایجاد همبستگی در یک جامعه عواملی را مانند زبان، ملیت، جغرافیا… مطرح کرده اند؛ ولی در اسلام گرچه این عناصر نادیده گرفته نشده است، ولی این عوامل عناصر اصلی وحدت نیستند، به دلیل این که این عوامل ظاهری و صوری هستند. شاهدش همانا جنگ های داخلی و قومی در یک جامعه است. به قول مولوی:

پس زبان محرمی خود دیگر است

همدلی از همزبانی بهتر است

در قرآن نیز آمده است: «ای رسول من! تو اگر بخواهی همه ذخایر زمینی را توزیع کنی تا مردم را متحد کنی، نمی توانی و آن خداست که بین قلب ها الفت ایجاد می کند.»

از این استفاده می شود که برای ایجاد وحدت نیاز به عوامل دیگری است که در خود قرآن و روایات بدان اشاره شده است که این عوامل عبارتند از:

۱ ـ اصل توحید

براساس جهان بینی اسلامی جهان براساس توحید و وحدت است و خداوند خالق همه موجودات می باشد. همه مسلمانان به اصل توحید عقیده دارند و اصل توحید امری فطری است. ایمان به خداوند است که قلب های مؤمنان را به هم مهربان و همسو می کند که گویا همه آنان روح واحد دارند.

مؤمنان معدود و لیک ایمان یکی	جسمشان معدود ولیکن جان یکی
جان گرگان و سگان از هم جداست	متحد جانهای شیران خداست

در قرآن از اصل توحید به عنوان عامل مهم وحدت همه ادیان یاد شده است.

همچنین در قرآن توحید به عنوان عامل وحدت «امت واحده» ذکر شده است:

«انّ هذه امتکم امّه واحده و انا ربکم فاعبدون

همچنین در قرآن مرزهای جغرافیایی، نژادی و… برداشته و ایمان به خداوند به عنوان مرز عقیدتی بیان شده است: «انّما المؤمنون اخوه»

در برخی روایات مؤمنان همانند نفس و جسم واحد بیان شده اند که ایمان به خدا جان و روح همه آنان است: «المؤمنون کالنفس الواحده»

۲ ـ دین اسلام

اسلام به عنوان مجموعه قوانین الهی که ریشه در فطرت دارد، یکی از محورهای مهم وحدت اسلامی است. در این جا این پرسش مطرح است که اصولاً دین چگونه مایه وحدت است؟ سه احتمال قابل بررسی است:

اول: آن که دین همه را به همگرایی فراخوانده و بهره گیری از دستورات دین عامل وحدت جامعه است.

دوم: آن که هرگاه دشمنان، اسلام را نشانه گرفتند و مقدسات آن را زیر سؤال بردند، مسلمانان متحد شده و از آن دفاع و پاسداری می کنند

سوم: آن که دین واحد عامل وحدت است.

بنابر هر سه احتمال، دین محور وحدت است. اسلام همگان را برادر خوانده است.

از سوی دیگر هرگاه دشمنان اسلام در برابر اسلام ایستادند، مسلمانان دربرابر تمام دنیای آن ها ایستادند. گرچه مسلمانان از برخی احکام اسلام برداشتهای متفاوت کرده و می کنند، ولی اصل دین به عنوان اصل مشترک بین همه مسلمانان بوده و محور اصلی وحدت جامعه اسلامی است.

در قرآن نیز دین به عنوان عامل اصلی وحدت بیان شده است:

«واعتصموا بحبل اللّه…» در تفسیر این آیه مقصود از حبل اللّه چیست؟

در برخی از تفاسیر آمده است که همانا مقصود از «حبل اللّه» دین اسلام است. همچنین در قرآن آمده است که شما مسلمانان مانند مشرکان نباشید که آن ها در دینشان اختلاف کردند: «ولاتکونوا من المشرکین من الذین فرقوا دینهم وکانوا شیعاً»

۳ ـ قرآن

یکی از محورهای مهم وحدت اسلامی، قرآن است. گرچه برخی از مسلمانان در تفسیر برخی از آیات اختلاف نظر داشته و برداشت های متفاوت دارند؛ ولی اصل وجود قرآن به عنوان کتاب واحد، مورد قبول همگان بوده و عامل مهم همبستگی آنان است. هرگاه قرآن و معارف بلند آن از سوی دشمنان تهدید شود، همه مسلمانان با جان و مال از آن دفاع و پاسداری می کنند. از سوی دیگر قرآن همه مسلمانان را به همگرایی فرا خوانده است که این دعوت نقش بنیادی در وحدت گرایی دارد. در قرآن نیز از این کتاب الهی به عنوان عامل وحدت یاد شده است. چنان چه در برخی از تفاسیر مقصود از «حبل اللّه» در آیه «واعتصموا بحبل اللّه جمیعاً و لاتفرقوا» به قرآن تفسیر شده است که این آیه صریحاً چنگ زدن به قرآن را عامل وحدت دانسته است. شاید بر همین اساس باشد که پیامبر صلی الله علیه و آله از قرآن و عترت به عنوان دو امانت گرانسنگ یاد کرد.

این جملات خطاب به برخی از دانشمندان است که با وجود قرآن واحد اختلاف دارند.

اقبال لاهوری می گوید:

ازیک آیینی مسلمانان زنده است	پیکر ملت ز قرآن زنده است
ما همه خاک و دل آگاه اوست	اعتصامش کن که حبل اللّه اوست
چون گهر دو رشته او سفته شو	ورنه مانند غبار آشفته شو

۴ ـ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله

یکی از محورهای وحدت امت اسلامی، وجود مقدس پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است. نقش پیامبر در ایجاد وحدت از این جهت قابل بررسی است:

نخست آن که او فرستاده خداوند بوده و تا قیامت پیامبر همه مردم است. از این جهت او به عنوان پیامبر واحد، مورد قبول همگان است.

در صدر اسلام مسلمانان مانند پروانه دور شمع وجودی آن حضرت می چرخیدند و وجود پیامبر صلی الله علیه و آله مسلمانان را مانند دانه های تسبیح به هم پیوند می داد. مسلمانان صدر اسلام آن چنان پیامبر را دوست می داشتند که در جنگ ها برای حفظ جان پیامبر از یک دیگر سبقت می گرفتند.

دشمنان اسلام از وجود پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان مهره اتحاد و عامل همبستگی مسلمانان وحشت داشتند؛ از این رو در جنگ احد برای این که اختلاف ایجاد کنند، شایعه کردند که پیامبر صلی الله علیه و آله کشته شده است. در عصر حاضر نیز اهانت سلمان رشدی به ساحت مقدس پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ، نشان داد که مسلمانان نمی توانند اهانت به او را تحمل کنند. اقبال لاهوری گفته است:

دل به محبوب حجازی بسته ایم	زین جهت با یکدیگر پیوسته ایم
عشق او سرمایه جمعیت است	همچون خون اندر عروق ملت است
عشق در جان و نسب در پیکر است	رشته عشق از نسب محکم تر است
عشق ورزی، از نسب باید گذشت	هم ز ایران و عرب باید گذشت
امت او مثل او نور حق است	هستی ما از وجودش مشتق است.

دوم آن که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله علاوه بر آن که رسول خدا است، رهبر جهان اسلام نیز می باشد. بی تردید رهبر نقش بنیادی در وحدت دارد

۵ ـ مصالح عمومی

یکی از عوامل مهم ایجاد وحدت، مصالح عمومی است. در جامعه ای که اقلیت های مذهبی، جناح های سیاسی و… وجود دارند، حق فردی و گروهی نیز وجود دارند که ممکن است این حقوق در تعارض قرار گرفته، تنش ایجاد کنند. برای جلوگیری از اختلافات نیاز به محور اتحاد است که حلقه اتصال همه افراد و گروه ها می باشد.

برهمین اساس است که هرگاه مصالح عمومی یک جامعه در معرض تهدید قرار گیرد، مصالح فردی و گروهی نادیده گرفته می شود و همه افراد متحد شده از آن دفاع می کنند.

در جامعه اسلامی نیز جناح های سیاسی و افرادی باسلیقه های مختلف وجود دارند که گاهی تعارض در رعایت حقوق آن ها به وجود آمده و تضارب افکار زمینه برخی از اختلافات را به وجود می آورد. برای ایجاد وحدت نیاز به محور وحدت است که همانا «مصالح عمومی» است.

در جایی که دین در خطر است و دشمنان مصالح عمومی مسلمانان را به خطر انداخته و هرگونه اختلاف ضربه بر پیکر امت اسلامی است، باید همه افراد جامعه متحد شوند.

۶ ـ ارزشها

هرجامعه ای وارث سنت و اصول پذیرفته ای شده است که مردم آن جامعه به آن ها علاقمند بوده و حفظ آن اصول، عامل وحدت است. جامعه اسلامی نیز سنّتها و اصولی دارد که می توان از آن ها به عنوان ارزشهای اسلامی یاد کرد. هویت و استقلال جامعه اسلامی بستگی به پاسداری آن ها داشته و حفظ آن ها یکی از مؤلفه های وحدت اسلامی است که هرگاه دشمنان آن ارزشها را تهدید کردند، باهم متحد شده و از آن ها پاسداری و دفاع کنند.

حضرت علی کرم الله وجه به مالک اشتر دستور می دهد که سنتهای دیگر ایجاد نکرده، پاسدار ارزشهای اسلامی باشند، که آن ارزشها سبب وحدت اسلامی است: «هیچ سنّت شایسته ای را مشکن که معیار عمل بزرگان این امت بوده است و همبستگی و کار ملت بر محورش سامان می یافته است و هیچ راه و رسم جدیدی ایجاد مکن که به سنّتی از این سنّتها آسیب برساند.»

۷ ـ حقانیت

یکی از عوامل مهم ایجاد وحدت، حقانیت است. اگر افراد جامعه ای براین باور باشند که آنان برحق هستند، باید با بهره گیری از این عنصر در برابر دشمنان باطل گرا همداستان و متحد شوند.

همه حق گویان جهان با محوریت حق، در برابر همه باطل گران با محوریت باطل همداستان شوند